فهرست مطالب

مطالعات فرهنگ - ارتباطات - پیاپی 67 (پاییز 1403)

فصلنامه مطالعات فرهنگ - ارتباطات
پیاپی 67 (پاییز 1403)

  • تاریخ انتشار: 1403/07/01
  • تعداد عناوین: 8
|
  • سعیده خراسانی، حسینعلی جاهد*، داریوش مطلبی صفحات 7-38
    اسلامی شدن دانشگاه های کشور، حاکم شدن ارزش های اسلامی در محیط و ابعاد مختلف دانشگاه و تاثیر فرهنگی و تربیتی معلمان و استادان و ایفای نقش آنها در تغییر و تحولات و حل مسائل اجتماعی همواره مورد تاکید مقام معظم رهبری بوده است؛ در عین حال بسیاری از استادان، آشنایی کافی با وظایف فرهنگی - اجتماعی استادان از این دیدگاه را ندارند و پیش از این مطالعه ای در این زمینه انجام نشده است. هدف مقاله حاضر تعیین وظایف فرهنگی اجتماعی از دیدگاه آیت الله خامنه ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران است. به این منظور سخنرانی های ایشان از آغاز مسئولیت رهبری تا پایان سال 1398 تحلیل شدهاست. منابع اصلی بررسی شده شامل کتب روشنای علم، سایه سار ولایت در هفت جلد و سخنرانی های مندرج در پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری و پایگاه حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه ای بوده است. برای استخراج وظایف فرهنگی- اجتماعی استادان، در مجموع تعداد 108سخنرانی مرتبط شناسایی و با استفاده از روش تحلیل مضمون بررسی شد. نتایج نشان داد که مهم ترین وظایف فرهنگی- اجتماعی استادان شامل «هویت-بخشی و ایجاد انگیزه»؛ حضور در میدان عمل»؛ «مطالبه و پرسشگری»؛ «مدیریت مسائل فرهنگی» ؛ «تحقق بخشیدن به مسائل» و «امید داشتن» می باشد
    کلیدواژگان: رهبر جمهوری اسلامی ایران، استادان، اعضای هیئت علمی، آیت الله خامنه ای، وظایف فرهنگی اجتماعی
  • رضا امینی هرندی* صفحات 39-68

    مشارکت فعالانه نوجوانان در حوزه های مختلف زندگی اجتماعی، علاوه بر اینکه نقش بسیار مهمی در پویایی و پیشرفت یک جامعه دارد، به لحاظ فردی نیز از سازکارهای اصلی شکل گیری هویت اجتماعی آنان محسوب می شود. هدف پژوهش حاضر احصاء مولفه های اصلی نظریه سیاستی مطلوب درزمینه مشارکت فرهنگی اجتماعی نوجوانان با محوریت مسجد بوده است که با روش کیفی انجام شد و برای جمع آوری داده ها، روش مصاحبه نیمه ساخته و برای تحلیل آن ها روش تحلیل مضمون آتراید استرلینگ به کار گرفته شد. مصاحبه شونده ها به صورت هدفمند از بین کارشناسان و متخصصان علوم ارتباطات، روان شناسی و علوم تربیتی و معارف اسلامی که با حوزه نوجوانی و مسجد درگیر بودند، انتخاب شدند. در فرایند تحلیل که با استفاده از نرم افزار Maxqda2020 انجام گرفت، سه مضمون فراگیر و هشت مضمون سازمان دهنده به دست آمد. مضامین فراگیر و به بیان دیگر مولفه های اصلی نظریه سیاستی مشارکت فرهنگی اجتماعی نوجوانان با محوریت مسجد شامل «مسجد محوری در محله»، «گروه محوری در مسجد» و «نوجوان محوری در گروه» است.

    کلیدواژگان: نوجوانی، مسجد، مشارکت فرهنگی اجتماعی، نظریه سیاستی، تحلیل مضمون
  • محسن لبخندق* صفحات 69-101
    نظریه فرهنگی صدرایی بر مبنای اصول حکمت متعالیه به ویژه قاعده اتحاد عالم و معلوم، هستی فرهنگ را بر مدار اتحاد انسان ها با نظام های معنایی مشترک توضیح می دهد. با استنطاق از اصول این دستگاه فلسفی از جمله «جسمانیهالحدوث و روحانیهالبقاء بودن نفس»، «تعاکس ظاهر و باطن هستی» و «ترابط ادراکات حسی و معانی عقلی»، روشن می شود که فرهنگ ها با نظم های مکانی در ترابطند، بدین معنا که هر «نظام معنایی » در صورت تبدیل شدن به فرهنگ، نظم مکانی مختص خویش را به ارمغان می آورد و در عین حال نظم مکانی و محیط کالبدی جامعه، متقابلا بر نظام معنایی-فرهنگ- موثر است. از همین روست که دین برای استقرار نظام معنایی توحیدی در جامعه، نظم مکانی ویژه ای تدارک دیده است. این نظم مکانی بر مدار مسجد سامان می یابد و  کارکردها و موقعیت مکانی مسجد به گونه ای است که انتشار معنا در جهان اجتماعی مسلمین، از مسیر مسجد به مثابه «اصلی ترین کانون ارتباطی جامعه» رقم می خورد. کالبد و بعد معماری مسجد نیز که ظرفیت معنابخشی فراوان دارد، بایدها و نبایدهای مهمی در اندیشه دینی دارد، همچنان که در سنت نبوی و سیره مسلمین، موقعیت مسجد در نسبت با سایر عناصر کالبدی شهر به گونه ای تعیین شده که این مکان مقدس به سایر اندام های شهری معنابخشی کند. معنابخشی مذکور با دو سازوکار حاصل می شود. اول، مرکزیت و محوریت مسجد در میان اندام های شهری و دوم، پژواک برخی مختصات معماری مساجد در سایر ابنیه شهری. این نتایج با تحلیل ضوابط و قواعد معماری و شهرسازی در سنت اسلامی و با تکیه بر دو روش قیاسی برهانی و توصیفی تحلیلی به دست می آید.
    کلیدواژگان: نظام معنایی، مکان، نظم مکانی، مسجد، شهر، نظریه فرهنگی صدرایی
  • شهرام رامشت*، مینا فیاضی صفحات 103-140

    هدف پژوهش پیش رو، تاملی بر سیاست گذاری های ناکارآمد حوزه کارکردهای تربیتی دو نهاد مسجد و مدرسه در ایران پس از انقلاب اسلامی است. برای دستیابی به این هدف، داده های پژوهش به روش اسنادی جمع آوری شده و مورد تحلیل محتوای کیفی قرار گرفته اند. جامعه آماری پژوهش شامل برنامه های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اول تا هفتم پس از انقلاب و نقشه مهندسی فرهنگی کشور به عنوان اسناد عمومی و قوانین و اسناد بالادستی هر یک از دو نهاد مسجد و مدرسه به عنوان اسناد اختصاصی می شود. این داده ها به روش تحلیل مضمون مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. یافته های پژوهش حاکی از آن است که برنامه های توسعه، قوانین و اسناد بالادستی اختصاصی این دو نهاد پس از انقلاب اسلامی ایران، از نقشه جامعی برای تربیت که کارکردهای تربیتی کلیه بازیگران رسمی و غیررسمی را مورد نظر قرار داده باشد و از تمامیت خواهی و بخشی نگری هر نهاد جلوگیری نماید، برخوردار نیستند. در نتیجه، برخی از سیاست ها منجر به تقویت یک جانبه یکی از دو نهاد مسجد و مدرسه و به تبع آن تضعیف دیگری می شود. همچنین با توجه به عدم التفات کافی به کارکردهای هر دو نهاد در کنار یکدیگر در ایفای نقش، تلاش های صورت گرفته به منظور اتحاد میاد این دو نهاد، به شکست انجامیده و روز به روز بر عمق شکاف میان آن ها افزوده شده است.

    کلیدواژگان: مسجد، مدرسه، سیاست گذاری، فرهنگ، آموزش وپرورش
  • علیرضا شریف فرد*، میثم لطیفی صفحات 141-185

    تحقق جامعه دینی به موفقیت نهادهای دینی وابسته است و مسجد گسترده ترین و اثرگذارترین نهاد اسلامی است. به رغم تفاوت ها، اشتراکات زیادی در عملکرد مساجد موفق وجود دارد. الگوگیری از مساجد موفق یکی از اقدامات برای ارتقای مساجد است. نکته مهم در الگوگیری شناخت عوامل اصلی موفقیت و تمایز آن ها با سایر ویژگی های مساجد موفق است. این پژوهش بر آن است تا الگوی موفقیت مساجد در عرصه تربیتی را فهم کند. این پژوهش از نوع کیفی است و در آن از روش تحلیل مضمون استفاده شده است. داده های پژوهش از نتایج موردکاوی بیست مسجد برتر در کشور در حوزه تربیتی استخراج شده است. نتایج حاکی از آن است که یازده عامل اصلی و 39 عامل فرعی در موفقیت مساجد در عرصه تربیتی نقش اساسی دارند. عوامل مهم موفقیت عبارت اند از: رهبر اسوه، نظام تربیتی کادرساز، رونق تربیتی تشکیلاتی در بخش خواهران، انسجام تشکیلات ایمانی، جامعیت تربیتی و تشکیلاتی، تعامل با طلاب و حوزه علمیه، تعامل مسجد و مدرسه و خانواده، روحیه جهادی، رفع موانع فعالیت جوانان، گسترش ماموریت و تسری الگو، خدمت رسانی پیرامونی.

    کلیدواژگان: مسجد، تربیت، الگوی موفقیت، نهاد دینی، تشکل فرهنگی
  • سید سجاد طباطبائی نژاد*، محمدجواد کشانی صفحات 187-227

    تربیت نسل آینده مبتنی بر ارزش های مطلوب، برای هر ملت یک امر ضروری است. در این میان در دین اسلام و به ویژه کشور ما، نهاد مسجد از ظرفیت بسیار زیادی در این زمینه برخوردار است. از این رو، انس و آشنایی نسل جدید با این نهاد، اهمیت بسیاری دارد. آموزش و پرورش در کنار خانواده، دو نهاد اصلی برای حصول به این مهم هستند و کتاب درسی به عنوان منبع آموزشی فراگیر که یکی از بسترهای پیوند میان مدرسه و خانواده ملاحظه می شود، نقش حائز اهمیتی در این خصوص دارد. این پژوهش به بررسی نسبت نهاد مسجد و محتوای کتاب های درسی پرداخته است. در این پژوهش از مصاحبه و مطالعات اسنادی برای جمع آوری اطلاعات و از روش کیفی تحلیل مضمون برای تحلیل اطلاعات جمع آوری شده، استفاده شده است. یافته های پژوهش حاضر به دو سطح: 1. وضعیت موجود کتب درسی در نسبت با مسجد و 2. وضعیت مطلوب کتب درسی در نسبت با مسجد در نگاه کارشناسان و خبرگان تقسیم می شود. در این پژوهش در سطح اول، 45 مضمون پایه، 9 مضمون سازمان دهنده و 4 مضمون فراگیر به دست آمد که مضامین فراگیر، نشان دهنده توجه کتب درسی به 4 مفهوم اهمیت مسجد، کارکرد های مسجد، نحوه ارتباط و سبک زندگی مسجدی و مصادیق مسجد بوده است. در سطح دوم، 72 مضمون پایه، 10 مضمون سازمان دهنده و 3 مضمون فراگیر، استخراج شده است که نشان دهنده لزوم توجه بیشتر به مفاهیمی همچون درک از مسجد و ارتباط مبتنی بر این درک با آن، کارکردهای گوناگون مسجد و روش انتقال محتوا از نگاه کارشناسان این حوزه است.

    کلیدواژگان: تربیت، دوره آموزش عمومی، دوره ابتدایی، دوره متوسطه اول، کتاب درسی، مسجد
  • محمدجواد نوروزی اقبالی* صفحات 229-254

    فضای مجازی و خدمات متنوع آن فرصت ها و چالش های گوناگونی را برای مساجد در پی داشته است. اپلیکیشن های مسجدی عرصه جدیدی هستند که به تازگی برای تعامل نهاد مسجد با فضای مجازی در حال گسترش اند. بر این اساس که این گونه اپلیکیشن ها چه نیازی را از مخاطبان مسجدی مرتفع می کنند و برای این کار باید چه ویژگی هایی داشته باشند؟ این پژوهش، از طریق مصاحبه با نخبگان و فعالان حوزه مسجد و فضای مجازی تلاش داشته تا به سوالات فوق پاسخ دهد. بدین منظور پس از تدوین پرسشنامه، 13 مصاحبه انجام شد. سپس با روش تحلیل مضمون فرصت ها و چالش های و ویژگی های مطلوب اپلیکیشن مسجدی به دست آمده و همچنین مهم ترین اپلیکیشن های مسجدی موجود بررسی و بر اساس شاخص های به دست آمده ارزیابی و مقایسه شدند. نتایج نشان داد که ماهیت متضاد مسجد و فضای مجازی مخصوصا در کارکرد عبادی و آیینی، ملاحظاتی را برای کار رسانه ای در فضای مجازی برای این اپلیکیشن ها در پی خواهد داشت. همچنین این پژوهش نشان داد مهم ترین نقاط قوت اپلیکیشن های مسجدی موجود، دسترسی آسان، هزینه مناسب و همسویی با ارزش ها و در سمت مقابل مهم ترین نقاط ضعف آن ها مفید نبودن، پشتیبانی فنی ضعیف و محله محور نبودن است.

    کلیدواژگان: اپلیکیشن مسجدی، فعالیت های مذهبی، فضای مجازی، تعامل سنت و مدرنیته
  • مهسا لاریجانی*، فاطمه زهرا بقائی صفحات 255-282

    عناصر ایدئولوژیک و فرهنگی در انیمیشن ها قادر هستند تا بر نحوه ی جامعه پذیری کودکان اثر بگذارند؛ به طوری که این مخاطبان می توانند شخصیت ایدئولوژیکی در راستای آن داشته باشند. پژوهش حاضر، به دنبال شناسایی شاخصه های ایدئولوژیکی و فرهنگی در خلق یک شخصیت داستانی به نام پسر دلفینی در انیمیشنی برای کودکان است. پژوهش حاضر برای دستیابی به این هدف از نظریات استوارت هال و لویی آلتوسر بهره برده است. روش این پژوهش از نوع کیفی است و به لحاظ ماهیت، توصیفی-تحلیلی به حساب می آید که با استفاده از رویکرد نشانه شناسی انتقادی جان فیسک[1] در هر سه سطح واقعیت، بازنمایی و ایدئولوژیک به انجام رسیده است. یافته های پژوهشحاکی از آن است که انیمیشن مورد مطالعه با استفاده از سطوح واقعیت و بازنمایی، به نمایش ایدئولوژی شرق شناسی (با ابعاد احیای خاص گرایی بومی - محلی و ناسیونالیسم) و همچنین ایدئولوژی مبارزه با امپریالیسم اقتصادی - فرهنگی (با ابعاد ستیز با نفوذ و سلطه غرب) پرداخته است. یافته های پژوهش نشان می دهد، انیمیشن مورد مطالعه با به کارگیری دو ایدئولوژی مذکور، به دنبال بازنمایی ارزش ها، هویت ها و فرهنگ خاص ایران و کنش های مردم در برابر تک فرهنگ گرایی جهانی و مبارزه با تسلط، تحمیل و نفوذ فرهنگی-اقتصادی کشورهای نماینده امپریالیسم جهانی است که با استفاده از نشانه ها در لایه های زیرین و پنهان فیلم به انتقال این مفاهیم به کودکان می پردازد.

    کلیدواژگان: نشانه شناسی، انیمیشن، عناصر ایدئولوژیکی، امپریالیسم فرهنگی، ناسیونالیسم
|
  • Saeedeh Khorasani, Hosseinali Jahed *, Dariush Matlabi Pages 7-38
    The Islamization of the country's universities, the dominance of Islamic values in various dimensions of the university environment, and the cultural and educational influence of teachers and professors have always been emphasized by the leaders of the Islamic Revolution. However, many professors lack sufficient familiarity with the cultural-social duties of professors from the perspective of the leader of Islamic Republic of Iran, and there has been no coherent study in this area. The aim of this study is to determine cultural-social duties duties from the perspective of Ayatollah Khamenei, the leader of Islamic Republic of Iran. For this purpose, his speeches from the commencement of his leadership until the end of 2019 have been analyzed. The primary sources have been “The Light of Knowledge”, “The Shadow of Guardianship” in seven volumes, and website of the Supreme Leader’s Office. To extract the cultural-social duties of professors, 108 relevant speeches were identified and analyzed using the content analysis method. The results revealed that the most important cultural-social duties of professors include "identity formation and motivation"; "presence in the field of action"; "demanding and questioning"; "management of cultural issues"; "achieving solutions to problems"; and "having hope".
    Keywords: Leader Of The Islamic Republic Of Iran, Ayatollah Khamenei, Professors, Cultural-Social Duties
  • Reza Aminiharandi * Pages 39-68

    The active participation of adolescents in different areas of social life, in addition to having a very important role in the dynamics and progress of a society, is also considered as one of the main mechanisms for the formation of their social identity. The aim of the current research has been to identification the main components of the desired policy theory in the field of social-cultural participation of adolescents centered on the mosque. This research was done with a qualitative method, and semi-structured interview method was used to collect data, and Attride-Stirling's thematic analysis method was used to analyze them. Interviewees were purposefully selected from among the experts and specialists of communication sciences, psychology and educational sciences and Islamic knowledge who were involved in the field of adolescence and mosque. In the analysis process that was done using Maxqda2020 software, three Global themes and eight Organizing themes were obtained. The Global themes and, in other words, the main components of the policy theory of socio-cultural participation of adolescents centered on the mosque include "mosque-centered in the community", "group-centered in the mosque" and "adolescent-centered in the group".

    Keywords: Adolescence, Mosque, Social-Cultural Participation, Policy Theory, Theme Analysis
  • Mohsen Labkhandagh * Pages 69-101
    Sadrai's cultural theory explains the culture based on the principles of transcendental wisdom,especially the unity of the world and the known, on the basis of the unity of humans with common semantic systems. By inferring from principles such as "The physical creation of the soul and its spiritual survival","the reflection of the outer and inner being in each other" and "the correlation of sensory perceptions and intellectual meanings",it becomes clear that cultures are related to spatial orders, which means that every "meaning system" If it becomes a culture, it brings its own spatial order. This is why religion has prepared a special spatial order for the establishment of monotheistic meaning system in the society. This spatial order is organized around the mosque, and the functions and location of the mosque are such that the spread of meaning in the social world of Muslims takes place through the mosque as "the main communications center of the society".The Mosque architecture, which has a great capacity to give meaning, has rules in religious thought, as in the prophetic tradition and the way of Muslims, the position of the mosque in relation to other physical elements of the city is determined in such a way that this holy place gives meaning to other buildings. This giving meaning is achieved by two mechanisms. First, the centrality of the mosque among urban organs. second, the echo of some architectural coordinates of mosques in other urban buildings. These results are obtained by two argumentative-philosophical and descriptive-analytical methods.
    Keywords: Semantic System, Place, Spatial Order, Mosque, City, Sadra'i Cultural Theory
  • Shahram Ramesht *, Mina Fayazi Pages 103-140

    The purpose of the present research is to reflect on ineffective policies in the educational functions of mosques and schools in Iran after the Islamic Revolution. To achieve this goal, the research data were collected using a documentary method and subjected to qualitative content analysis. The statistical population of the research includes all of the economic, social, and cultural development programs which wrote after the revolution and the cultural engineering map of the country as public documents, and the laws and upstream documents of each of the mosque and school institutions as specific documents. These data have been analyzed using thematic analysis. The findings indicate that the development plans, laws, and specific upstream documents of these two institutions after the Islamic Revolution of Iran, lack a comprehensive education plan that considers the educational functions of all formal and informal actors and avoids the holism and partialism of each institution. As a result, some policies lead to the unilateral strengthening of one of the two institutions, the mosque and the school, and consequently the weakening of the other. Also, due to the lack of attention to the functions of both institutions together in playing their roles, the efforts made to unite these two institutions have failed and the gap between them has been widening each day.

    Keywords: Mosque, School, Policy Making, Culture, Education
  • Alireza Sharif Fard *, Meysam Latifi Pages 141-185

    The realization of religious society depends on the success of religious institutions, and the mosque is the most extensive and effective Islamic institution. Despite the differences, there are many commonalities in the functioning of successful mosques. Modeling successful mosques is one of the measures to improve mosques. The important point in modeling is knowing the main factors of success and distinguishing them from other characteristics of successful mosques. This research aims to understand the pattern of success of mosques in the field of education. This research is of qualitative type and thematic analysis method is used in it. The research data has been extracted from the results of the study of the twenty best mosques in the country in the field of education. The results indicate that eleven main factors and 39 secondary factors play a key role in the success of mosques in the field of education. The important factors of success are: the leader of Aswah, the educational system that builds staff, the development of organizational education in the sisters' department, the coherence of religious organizations, educational and organizational comprehensiveness, interaction with students and the seminary, interaction between the mosque and the school and the family, the spirit of jihad, removing obstacles to the youth's activities, Expanding the mission and expanding the model, peripheral service.

    Keywords: Mosque, Education, Model Of Success, Religious Institution, Cultural Organization
  • Seyyed Sajjad Tabatabaie Nejad *, Mohammadjavad Keshani Pages 187-227

    This research has investigated the relationship between the institution of the mosque and the content of textbooks. In this research, interviews and documentary studies were used to collect information, and the qualitative method of thematic analysis was used to analyze the collected information. The findings of the present research are divided into two levels: 1- the current state of textbooks in relation to the mosque and 2- the optimal state of textbooks in relation to the mosque in the eyes of experts.In this research, at the first level, 45 basic themes, 9 organizing themes and 4 overarching themes were obtained, which overarching themes indicate the attention of textbooks to the 4 concepts of the importance of the mosque, the functions of the mosque, the way of communication and lifestyle of a mosque and the examples of a mosque. . In the second level, 72 basic themes, 10 organizing themes and 3 overarching themes have been extracted, which shows the need to pay more attention to concepts such as understanding of the mosque and the relationship based on this understanding with it, the various functions of the mosque and the method of conveying content from the point of view. experts in this field.

    Keywords: Education, General Education Course, Textbook, Mosque
  • Mohammadjavad Norouzi Eghbali * Pages 229-254

    The digital realm and its diverse services have presented both opportunities and challenges for mosques. Mosque mobile applications represent a new frontier in the interaction between mosques and the digital space. This study aims to answer the following questions: What needs do these applications fulfill for mosque congregants? And what features should they possess? Through interviews with experts and active individuals in the fields of mosques and digital spaces, this research sought to provide answers to these questions. After developing a questionnaire, 13 interviews were conducted. Subsequently, using thematic analysis, the opportunities, challenges, and desirable features of mosque mobile applications were identified. Furthermore, the most prominent existing mosque applications were examined and evaluated based on the derived indices. The results revealed that the contrasting nature of mosques and the digital space, particularly in terms of religious and ritual functions, necessitates specific considerations for digital media in these applications. Additionally, this study indicated that the most significant strengths of existing mosque applications include easy accessibility, affordability, and alignment with values, while their primary weaknesses are perceived ineffectiveness, poor technical support, and a lack of community-centric focus.

    Keywords: Mosque Mobile Application, Religious Activities, Digital Space, Interaction Between Tradition, Modernity
  • Mahsa Larijani *, Fatemeh Zahra Baghai Pages 255-282

    Elements of ideology and culture in animations are able to effect the way children are socialized, so that these viewers can embody an ideological character in line with it. The present study seeks to identify the ideological and cultural indicators in creating a fictional character named "The Dolphin Boy" in an animation for children. To achieve this goal, the study has drawn upon the theories of Stuart Hall and Louis Althusser. The research method employed is qualitative and, in terms of nature, it is descriptive-analytical, carried out using the semiotic approach of Jan Fiske at all three levels of reality, representation, and ideology. The findings of this study indicate that the studied animation, shows the ideology of Orientalism along with reviving native-local particularism and nationalism dimension, as well as the ideology of fighting against economic-cultural imperialism, along with the dimension of fighting against the influence and domination of the West. In other words, by using the two ideologies mentioned, the studied animation seeks to represent the values, identities and special culture of Iran and the actions of the people against global monoculturalism and the fight against the dominance, imposition and cultural-economic influence of countries representing global imperialism, which by using signs in the underlying and hidden layers of the film, it conveys these concepts to children.

    Keywords: Semiotics, Animation, Ideological Elements, Cultural Imperialism, Nationalism